مذاهب و فرقه ها

   هفتاد و دو ملت

در متون قدیم شمار فرقه‌های اسلامی را ۷۲ فرقه می‌شمردند و به آن‌ها اصطلاحا ?هفتاد و دو ملت? یا هفتاد و دو گروه می‌گفتند. در این متون، فرقه‌های اسلامی به شش گروه رافضیه، خارجیه، جبریه، قدریه، جهمیه، مرجیه تقسیم می‌شد و برای هر گروه ۱۲ زیرگروه نام برده می‌شد.

ابوالقاسم رازی هفت فرقه دیگر نیز نام می‌برد به این شرح: کرامیه، هریه، حالیه، باطنیه، اباحیه، براهمیه، اشعریه. در برخی متون نام فرقه‌های سوفسطائیه، فلاسفه، سمنیه، و مجوسیه نیز دیده می‌شود.

فرقه    زیرگروه‌ها

رافضیه :علویه، ابدیه، شیعیه، اسحاقیه، زیدیه، عباسیه، امامیه، ناوسیه، تناسخیه، لاعنیه، راجعیه، مرتضیه

خارجیه :ازرقیه، ریاضیه، ثعلبیه، جازمیه، خلفیه، کوزیه، کنزیه، معتزله، میمونیه، محکمیه، سراجیه، اخنسیه

جبریه : مضطریه، افعالیه، معیه، تارکیه، بحثیه، متمنیه، کسلانیه، حبیبیه، خوفیه، فکریه، حسبیه، حجتیه

قدریه  :احدیه، ثنویه، کیانیه، شیطانیه، شریکیه، وهمیه، رویدیه، ناکسیه، متبریه، قاسطیه، نظامیه، متولفیه

جهمیه : معطلیه، مترابصیه، متراقبیه، واردیه، حرقیه، مخلوقیه، عبریه، فانیه، زنادقیه، لفظیه، قبریه، واقفیه

مرجئه: تارکیه، شائیه، راجیه، شاکیه، نهمیه، عملیه، منقوصیه، مستثنیه، اثریه، مدعیه، مشبهه، حشویه

هفت فرقه :   کرامیه، هریه، حالیه، باطنیه، اباحیه، براهمیه، اشعریه

متفرقه :سوفسطائیه، فلاسفه، سمنیه، و مجوسیه

در متون امروزی دسته‌بندی فرقه‌های اسلامی به صورتی که در این جدول آمده دیده می‌شود:

مذهب‌ها و فرقه‌های اسلامی

مذاهب شیعه یا وابسته به عقاید شیعیان

جعفر بن محمد الصادق امام ششم شیعیان، موسس مکتب فکری و عقلی و فقه جعفری است. عارف تامر، استاد لبنانی، در کتاب القرامطه درباره مکتب فکری امام صادق با ذکر آنچه می‌گوید دور از تعصب و طرفداری و عاری از نژادپرستی است، شرح مفصلی می‌نویسد:

    ناگزیرم اعتراف کنم که مکتب فکری امام، مجموعه‌ای فلسفی قائم به ذات و سرشار از جنبش زندگانی عقلی، با روحی متجلی از پاکی و خرد خلاق و ابتکار بود. خردی که بر استنباط علوم و ابداع اندیشه‌های ابتکاری و سنن و احکام دینی استوار بود

ناووسیه:

این گروه منسوب به عجلان بن ناووس می‌باشند و عقیده داشتند که امام صادق زنده‌است و جاوید، و او مهدی قائم است، و می‌گفتند که آن حضرت فرموده‌است: ?اگر هر آینه کسی بر شما فراز آید و بگوید که مرا بیمار یافته و مرده مرا شسته و کفن کرده‌است باور نکنید، و بدانید که من سرور شما و دارنده شمشیر هستم.? ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی گوید:

    واین طایفه از آن امام کامل و بحر زاخر روایت کنند که فرمود: اگر سر من از فراز کوهی بر جانب شما منحدر شود، در کشتن من جازم مباشید که من صاحب شما و امام با اهتداء و صاحب شمشیر ایالت و ظهورم.

اسماعیلیان خاص:

این گروه معتقدند که پس از امام صادق پسرش اسماعیل امام بود، مرگ اسماعیل را در زمان پدرش انکار کرده و گفتند: او نمرده و نخواهد مرد، و او مهدی قائم است، زیرا پدرش پس از خود، به امامت او اشاره کرده، پیروان خود را پایبند ولایت او ساخت. مادر اسماعیل و برادرش عبدالله، دختر حسین بن حسن بن علی بن ابیطالب بود و فاطمه نام داشت. از اسماعیلیان خاص، فرقه مبارکه منشعب شدند که معتقد بودند، پس از جعفر صادق نوه او محمد بن اسماعیل که مادرش کنیز بود امام است و می‌گفتند در روزگار جعفر بن محمد، پسرش اسماعیل، بدان کار نامزد بود و چون درگذشت، امام صادق، پسر او را جانشین خود ساخت و امامت حق محمد است و دیگری را شایسته نیست. چه پس از حسن و حسین امامت از برادر به برادر دیگر نرسد و جز در فرزندان و بازماندگان امامان روا نباشد و عبدالله و موسی دو برادر اسماعیل را حقی در امامت نیست. برخی منابع سنت و شیعه اثنی عشریه، اسماعیل را شخصی بد کار و شرابخوار معرفی می‌کنند و از این جهت او را شایسته امامت و جانشینی پدرش ندانستند، چنان چه امام صادق امامت اسماعیل را بنا بر اصل بداء نسخ کرد و فرمود :

    ?ما بدالله فی شیئی کما بدالله فی اسماعیل ابنی...

شیعه

عقاید:

اصول توحید ? نبوت ? معاد یا قیامت

عدل ? امامت

فروع  نماز ? روزه ? خمس ? زکات ? حج ? جهاد ? امر به معروف ? نهی از منکر ? تولی ? تبری

عقاید برجسته :مهدویت: غیبت (غیبت صغری، غیبت کبری)، انتظار، ظهور و رجعت ? بداء ? شفاعت و توسل ? تقیه ? عصمت ? مرجعیت، حوزه علمیه و تقلید ? ولایت فقیه ? متعه ? شهادت ثالثه ? جانشینی محمد ? نظام حقوقی

شخصیت‌ها

چهارده معصوم : محمد ? فاطمه ? علی ? حسن ? حسین ? سجاد ? باقر ? صادق ? کاظم ? رضا ? جواد (تقی) ? هادی (نقی) ? عسکری ? مهدی

صحابه سلمان فارسی ? مقداد بن اسود ? میثم تمار ? ابوذر غفاری ? عمار یاسر ? بلال حبشی ? جعفر بن ابی‌طالب ? مالک اشتر ? محمد بن ابوبکر ? عقیل ? عثمان بن حنیف ? کمیل بن زیاد ? اویس قرنی ? ابوایوب انصاری ? جابر بن عبدالله انصاری ? ابن عباس ? ابن مسعود ? ابوطالب ? حمزه ? یاسر ? عثمان بن مظعون ? عبدالله بن جعفر ? خباب بن ارت ? اسامة بن زید ? خزیمة بن ثابت ? مصعب بن عمیر ? مالک بن نویره ? زید بن حارث

زنان: فاطمه بنت اسد ? حلیمه ? زینب ? ام کلثوم بنت علی ? اسماء بنت عمیس ? ام ایمن ? صفیه بنت عبدالمطلب ? سمیه

علما : روحانیان شیعه

مکان‌های متبرک:

مکه مکرمه و مسجد الحرام ? مدینه منوره، مسجد النبی و بقیع ? بیت‌المقدس و مسجد الاقصی ? نجف اشرف، حرم علی بن ابی‌طالب و مسجد کوفه ? کربلای معلی و حرم حسین بن علی ? کاظمین و حرم کاظمین ? سامرا و حرم عسکریین ? مشهد مقدس و حرم علی بن موسی‌الرضا

دمشق و زینبیه ? قم و حرم فاطمه معصومه ? شیراز و شاه چراغ ? آستانه اشرفیه و سید جلال‌الدین اشرف ? ری و شاه عبدالعظیم

مسجد ? امامزاده ? حسینیه

روزهای مقدس

عید فطر ? عید قربان (عید اضحی) ? عید غدیر ? محرّم (سوگواری محرم)، تاسوعا، عاشورا و اربعین) ? عید مبعث ? میلاد پیامبر ? تولد ائمه ? ایام فاطمیه

رویدادها

رویداد مباهله ? غدیر خم ? سقیفه بنی‌ساعده ? فدک ? رویداد خانه فاطمه ? قتل عثمان ? جنگ جمل ? جنگ صفین ? جنگ نهروان ? واقعه کربلا ? مؤتمر علماء بغداد ? حدیث ثقلین ? حدیث کساء ? آیه تطهیر ? شیعه‌کُشی

کتاب‌ها:

قرآن ? نهج‌البلاغه ? صحیفه سجادیه

کتب اربعه: الاستبصار ? الکافی ? تهذیب‌الاحکام ? من‌لایحضره‌الفقیه

مصحف فاطمه ? مصحف علی ? اسرار آل محمد

وسائل الشیعه ? بحار الأنوار ? الغدیر ? مفاتیح الجنان

مجمع البیان ? تفسیر المیزان ? کتب شیعه

شاخه‌ها:

دوازده‌امامی (اثنی‌عشری) ? اسماعیلیان ? زیدیه

منابع اجتهاد

کتاب (قرآن) ? سنت (روایات پیامبر و ائمه) ? عقل ? اجماع

خطابیه:

این گروه منسوب‌اند به محمد بن ابی زینب الاسدی ملقب به اجدع مکنی ابوالخطاب، پیشوای فرقه‌ای از غلاة که از شاگردان امام صادق بود. ابوالخطاب به الوهیت امام علی قائل بود و امام صادق را نیز خدا می‌دانست. اسحاق (ابن ندیم) گوید : ابوالخطاب دعوت به خدایی امیرالمومنین علی (ع) می‌کرد و میمون قداح از اتباع وی بود

    نوبختی گوید :

    چون به وی (عامل کوفه) آگهی دادند که این اسماعیلیان همه کارهای حرام را روا داشته و مردمان را پیغمبری ابوالخطاب می‌خوانند، روزی هفتاد تن از ایشان در مسجد کوفه گرد آمده بودند، کسان خود را بفرستاد و همگی آنان را بکشت. تنها یک تن از ایشان، به نام ابوسلمه سالم بن مکرم جمال که ابوخدیجه لقب داشت و زخم بسیار خورده و در شمار کشتگان آمده بود جان به در برد.

شمیطیه یا سمیطیه:

این گروه به نام پیشوای خود، یحیی بن ابی سمیط، یا به قول شهرستانی در ملل و نحل، شمیط، سمیطیه نامیده شدند. این گروه معتقدند که امامت از امام صادق به پسرش محمد ملقب به دیباج که مادرش کنیز بود و حمیده نام داشت می‌رسد و در خاندانش باقی ماند. باید دانست که موسی و اسحاق، دو پسر دیگر امام صادق با محمد از یک مادر بودند. نوبختی گوید :

    آورده‌اند که محمد بن جعفر، در هنگام کودکی روزی نزد پدر آمد. همچنان که به سوی او می‌دوید، دامن جامه اش پای گیر او شد و خاک از چهره اش بزودود و گفت : از پدرم شنیدم که می‌گفت اگر تو را فرزندی باشد که مرا ماند، نام من بر وی گذار، زیرا او به مانند من و پیغمبر است و بر سنت او باشد.

افطحیه:

این گروه منسوبند به عبدالله بن جعفر صادق. و چون عبدالله، دارای سری پهن بود و به قولی پاها و یا بینی پهنی داشت او را افطح خواندند.او پس از اسماعیل بن جعفر بزرگترین فرزند امام صادق بود که پس از امام دعوی امامت کرد. پیروان او، به دو دسته تقسیم شدند. دسته‌ای که چون در مسائل مذهبی او را نشانی نیافتند، از پذیرفتن ادعای او خودداری کردند. دسته‌ای هم که به امامت او عقیده داشتند، پس از مرگش چون فرزندی نداشت، عده زیادی از آنها به موسی بن جعفر فرزند دیگر امام صادق گرویدند. زندگانی عبدالله، پس از امام صادق در حدود هفتاد روز بوده‌است و قبر او در بسطام، در کنار قبر علی بن عیسی بسطامی است.

موسویه یا اثنی عشریه(دوازده امامی)

این گروه، پیرو امام موسی بن جعفر هستند و بسیاری از یاران عبدالله بن جعفر هم به آن حضرت گرویدند. موسویه یا اثنی عشریه، امامت را در خاندان ایشان تا امام دوازدهم مهدی موعود مستمر و منحصر می‌دانند و بزرگترین و مهمترین گروه از مذاهب شیعی به شمار می‌روند.

مذاهب فقهی و کلامی اهل تسنن

از مذاهب اسلام

اهل سنت

مذاهب فقهی:

حنفی ? مالکی ? شافعی ? حنبلی

مذاهب کلامی:

ماتریدی ? اشعری ? اثری ? معتزلی

جنبش‌های فکری اهل سنت

دیوبندی ? بریلوی ? سلفی

ارکان دین اسلام:

نماز ? روزه ? شهادت ? زکات ? حج

خلفای راشدین:

ابوبکر ? عمر ? عثمان ? علی

صحابه:

سعید بن زید ? زبیر ? طلحه

سعد بن ابی‌وقاص ? عبدالرحمن بن عوف

ابوعبیده جراح

مبانی فقه:

قرآن ? سنت ? اجماع ? قیاس ? اجتهاد

کتب حدیث:

صحیح بخاری ? صحیح مسلم ? سنن نسائی

سنن ابوداوود ? سنن ترمذی? سنن ابن ماجه

الموطأ

مکان‌های مقدس:

مکه ? مدینه

بیت‌المقدس

این جعبه: نمایش ? بحث ? ویرایش

مذاهب فقهی

مالکی:

مالکی نام یکی از شاخه‌های مذهب سُنّی از دین اسلام است. شاخه مالکی از مذاهب فقهی و پیرو ابوعبدالله مالک بن انس از ائمه چهار گانه سنت وجماعت است. او امام دارالهجره و امام المدینه می‌گویند.

وی در سالهای ۹۰ تا ۹۵ هجری قمری در مدینه متولد شده‌است. وفات وی را در فاصله سالهای ۱۷۴ تا ۱۷۹ می‌دانند.

حنفی:

بزرگترین مذهب اسلامی میباشد ودر میان مسلمانان دارای بیشترین پیرو میباشد. امام این مذهب ابو حنیفه نعمان بن ثابت میباشد که از شهرچاریکار ولایت پروان افغانستان بود از معروفترین القاب وی امام العالمین میباشد.

شافعی:

شافعی نام یکی از شاخه‌های کیش سنی از دین اسلام است. واز مذاهب فقهی و پیرو ابوعبدالله محمد ادریس شافعی و از ائمه چهار گانه سنت وجماعت است. مذهب شافعی از محمد،ابوبکر،عمر،عثمان،علی پیروی می کنند

شافعی مابین سالهای ۱۴۶ تا ۱۵۰ قمری در غزه به دنیا آمد ودر سال ۲۰۴ وفات یافت.

وی با داخل کردن مذهب حنفی با مالکی روشی نوین را بنا نهاد که از حدیث در آن بهره می‌جست.

حنبلی

وهابیت:

وهابيت:‌اين گروه طرفداران محمد بن عبدالوهاب هستند كه در اواخر قرن دوازده هجري به ترويج افكار ابن تيميه پرداختند. اصول عقايد وهابيت را مي توان در موارد ذيل خلاصه كرد: 1. اعتقاد به وسايط ميان خلق و خدا با توحيد در الوهيت منافات دارد! 2. مشركان عصررسالت در مسئله ربوبيت مشرك نبودند. با اين كه انگيزه بت پرستان، تقرب به خداوند و طلب شفاعت از معبودان خويش در پيشگاه خداوند بود، قرآن كريم عمل آنان را شرك دانسته است. 3. هرگونه عمل كه مشابه اعمال مشركان عصر رسالت باشد مثل استغاثه و استعانت از غير خدا، نذر و قرباني براي خدا، و طلب شفاعت از غير خدا شرك است. 4. شیعیان را کافر میدانند. 5. شرك مسلمانان از شرك مشركان عصر رسالت عظيم تر است و...

مذاهب کلامی

ماتریدی

اشعری:

عدّه اي از اهل سنت هستند كه امامت را قبول نداشته و سعي مي كنند بين ظاهر گرايي اهل حديث و عقل گرايي معتزله جمع كنند ولي بيشتر به ظاهرگرايان تمايل داشته صفات خداوند را غير از ذات دانسته و كلام الله را قديم مي دانند.

اثری

معتزلی:

معتزله از جریان‌های اصلی کلامی در میان اهل سنت است. ایشان بر خلاف اهل حدیث که انبوه حدیث‌های اصیل و جعلی پیامبر و صحابه را مورد توجه خود قرار داده بودند، عقل و خرد را به تنهایی برای پیروی از اسلام راستین کافی می دانستند. و گاهی نظرات فلاسفه را با دین مخلوط می ساختند. بعدها اشاعره برخاستند و جانشین اهل حدیث شدند.اشاعره را می توان جمع میان معتزله و اهل حدیث دانست ولی آن‌ها نیز عقاید معتزله را مردود می دانستند.

تاکید معتزله بر روی عقل آنچنان جدی بود که بر خلاف بسیاری از فقها که حدیث را مطلق می دانستند آنان اعتقاد داشتند که در تعارض حدیث با عقل، عقل مقدم است. به علاوه و باز بر خلاف نظر بسیاری از علما، اعمال و احادیث صحابه را مطلق و لازم‌الاجرا نمی‌دانستند اما اساسی ترین و در عین حال بحث انگیز ترین موضع گیری معتزله در بحث پیچیده مخلوق یا غیر مخلوق بودن قرآن پیش‌آمد.

جنبشهای فکری

سلفیه:

سَلَفی به گروهی از مسلمانان تندروی اهل سنت گفته می‌شود که تمسک به دین اسلام جسته و خود را پیرو سلف صالح می‌دانند و در عمل، رفتار و اعتقادات خود از پیامبر اسلام، صحابه و تابعین تبعیت می‌کنند. آنها معتقدند دیدگاه‌های امروز اسلام باید به همان نحوی بیان شود که صحابه و تابعین بیان می‌کردند، یعنی تنها مرجع متن قرآن و سنت پیامبر باشد و علمای دینی حق اظهارنظر و بیان ادله‌‌ای متفاوت که متناسب با شرایط زمانه باشد را ندارند. سلفی‌ها که بسیاری آنها را به تندروی متهم می‌کنند، مرکز اصلیشان در مکه و مدینه است. و گروه های نظامی آنان هم اکنون در سوریه فعالیت دارند.

از جمله سلفی های معروف می توان به اسامه بن لادن رهبر گروه القاعده نام برد.

دیوبندی:

دیوبَندی نام یک جنبش اسلامی از شاخه سنی صوفی است که از هندوستان آغاز شد و در دوران معاصر به افغانستان، آفریقای جنوبی و بریتانیا نیز گسترش یافته‌است.

ظاهری:

ظاهری یکی از مذاهب است که داوود بن علی اصفهانی در سده سوم هجری تأسیس کرد. وجه تسمیه این مذهب توجه به ?ظاهر? آیات قرآن و روایات پیامبر اسلام است.

اوج شکوفایی مذهب ظاهری در قرن پنجم توسط ابن حزم اندلسی پدید آمد و بیشتر پیروان آن در اندلس و شمال آفریقا بودند. مذهب شافعی در بین مذاهب دیگر اسلامی بیشترین شباهت را با مذهب ظاهری دارد.

صوفیه:

تصوف

بکتاشیه

چشتیه

حروفیه

دسوقیه

سهروردیه

شاذلیه

صفویه

ملامتیه

مولویه:

موسس این طریقت مولانا جلال الدین محمد بلخی مشهور به مولوی می‌باشد.که صاحب اثر مشهور و منظوم مثنوی معنوی بوده و این اثر در شش دفتر تنظیم گردیده‌است.شیوهٔ نگارش این اثر تمثیل بوده و حکایات آموزندهٔ بسیاری در ان به بیانی زیبا نگاشته شده‌است.به گفتهٔ مولانا این اثر اصول، اصول قران می‌باشد.

نعمت‌اللهیه:

پیروان شاه نعمت‌الله ولی را گویند که سلسله نعمت‌اللهی را در قرن هشتم هجری بنیاد گذاشته است.

نقشبندیه

نقطویه

نوربخشیه

مذاهب شبه اسلامی:

یزیدیان

یارسان

یارسان از هیچ دینی مشتق نشده ما یارسانیان بر این باوریم که از هیچ شاخه ای مثل اسلام زرتشت یا... نیستیم.بلکه مستقلیم و در عین حال به تمام ادیان احترام قائلیم

مذهب‌ها و فرقه‌های اسلامی

وجه تمایز مذهب

 فرقه‌ها 

دين اسلام؛ مذهب شيعه؛ فرقه اماميه دوازده امامي صفويه؛ كلامي اصولي و فقهي دوازده امامي

فقهی

1-  سنی:

   حنفی ? مالکی ? شافعی ? حنبلی

2- شیعه:

   اخباریان ? اهل حدیث شیعه ? اصولیون ? شیخیه

3- تصوف:

   بکتاشیه ? چشتیه ? حروفیه ? دسوقیه ? سهروردیه ? شاذلیه ? صفویه ? ملامتیه ? مولویه ? نعمت‌اللهی ? نقشبندیه ? نقطویه ? نوربخشیه ? (ببینید: فهرست کامل طریقت‌های تصوف)

4-  اباضیه:

   وهبیه ? حارثیه ? طریفیه ? نکّار ? نفاثیه ? خلیفیه ? عمریه ? حسنیه ? سکاکیه ? حفصیه ? یزیدیه

5-  زیدیه:

   جارودیه ? سلیمانیه/جریریه ? صالحیه/ابتریه ? ناصریه ? هادیه

6-کرامیه.--

6-  جحمیه:

بخاریه ? حرقیه ? غیریه ? متراقبه ? میلیه ?

کلامی  

8-اشعریان

   9-خوارج:

   اباضیه ? ازارقه ? حروریه ? بیهسیه ? ثعالبه ? شمیطیه ? صفریه ? عجارده ? محکمه ? زیادیه ? نجدات

10- سلفی:

   قدیم: اهل حدیث ? جدید: وهابیت

شیعه اماميه:--11

   دوازده‌امامی/اثنی‌عشری ? اسماعیلیه/باطنیه (آقاخانیه، دروزیه، قرمطیه، نزاریه/حشاشین) ? زیدیه ? فاطمیان? قرمطیان? نصیریه/علویه ? (ببینید: فهرست کامل فرقه‌های شیعه)

12-طحاویه

   13-عثمانیه

   14- غُلّات:

   اهل حق ? غالیان/غلو ? غرابیه ? غمامیه ?

15- قدریه

16-ماتریدیه

17- مرجئه:

   یونسیه ? عبیدیه ? غسانیه ? تومنیه ? توبانیه ? صالحیه

18-معتزله:

   واصلیه ? هذیلیه ? نظامیه ? خابطیه/حدثیه ? بشریه ? معمریه ? مرداریه ? ثمامیه ? هشامیه ? جاحظیه ? خیاطیه/کعبیه ? جبانیه/بهشمیه

19-احمدیه

20-قادیانیه