ادامه مطلب قبلي

 
ده مقام  :  اراده ، زهــد ، توکـل ، صبر ، حـزن ،  خـوف ، رجــا ، شکر، محبت وشـوق
       شیخ الاسلام خواجه عبدالله انصاری درسالهای اخیر  زندگی  خویش ،  کتب    صد میدان  و منازل السائرین   را تحت  بررسی مجـدد  قرار داد  و به تعقیب  آن  رساله   کوچک را  نوشت و در آن  ده  مقام    اراده ، زهــد ، توکـل ، صبر ، حـزن ،  خـوف ، رجــا ، شکر، محبت وشـوق   را که  منازل اهــل  شرح هستند وسیر به سوی حقیقت است ، توضیح داد وهمچنان این مقامات را به  سه  مرتبه  آغار عزم سیر ، دخول  در غربت و حصول مشاهده جاذبه در طریق فنا و طریق  توحید   تقسیم  کـرد و چنین  گـفت : کسانی که بین  خوف و رجـا  سیر به سوی دوستی ومحبت میکند بنام  مـریـد ،  کسانیکه از وادی    تفـرقه   بـیرون  شده ، بنام  مــراد   و دسته  سوم  بنام    مجـذوبان و دلباختگـان   میباشند .                                                            
شیخ   ابو حامـد  فريدالدين  محمد  عطار   که بنام   پير معرفت   نیز شهرت  داشت ، در کتاب     منطــق الطـیر  خویش ، به هفت وادی  طلب ، عشق ، معرفت ، استغناء ،  توحيد ، حيرت و فــنا   اشاره  نمود  و  متعقد  است  که  سالک  باید   برای وصول  آن  به نفس مطمئنه برسد ،  چنانچه  سروده  است
 
گـفت  ما را هفت  وادی  در ره است
چون  گذشتی هفت وادی  درگه است
وا نــیامد  در جهان  زیــن  راه  کس
نیست از فـــرسنگ  آن  آگــــاه  کس
چــون  نیامـد  باز کس زین راه  چون
چــون  دهنـد ت  آگـهی ای  نا صـبور
چـون  شدند  آنجــا یگه گـــم  سربسر
کـی خبر  بــازت   دهـــد از  بی خـــبر
هست  وادی  طـلب   آغـــاز  کــــــــار
وادی عشق است از آن پس ، بی کنار
پس سیــــم  و ادیست   آن  مـــعرفت
پس چـهارم  وادی استغـــنی  صــفت
هست پنجــم  وادی  تــــوحید  پـــــاک
پس ششم  وادی  حیـرت صعب  نـاک
هفتمــین ،  وادی  فـــقرست  و فـــــنا
بعــد از ایــن  روی روش  نبـــود  ترا
در کشش افتی ، روش گــــم  گرددت
گــر بود  یک قــطره   قـــلزم  گرددت
 
دقّت در کلمات عارفان در تعریف حال و مقام و بیان تفاوت بین آنها، تفاوتهای زیر را پیش‏روی ما می‏نهد: - مقام اکتسابی است و با تلاش و مجاهدت به دست می‏آید؛ - حال، اکتسابی نیست و از بخشش‏های خدای متعال بر قلب سالک است بی‏آنکه سالک‏در پیدایی و ناپدید گشتن آن تأثیر مستقیم داشته باشد؛ - مقام از جمله اعمال و در اختیار و اراده سالک است؛ - حال از جمله احساسات و انفعالات روحی است و از اختیار سالک بیرون است؛ - مقام پایدار است؛ - حال ناپایدار است و ناپدید می‏گردد. هجویری در بیانی کوتاه در تفاوت بین حال و مقام گوید: مقام از جمله اعمال بود و حال از جمله افضال، مقام از جمله مکاسب است از جمله مواهب؛پس صاحب مقام به مجاهدت خود قایم بود و صاحب حال از خود فانی بود و قیام وی به حالی‏بود که حق تعالی اندر وی آفریندصوفیان مقدم در تصوف هفت مقام تصور کرده اند از این قرار:
مقام
         1- توبه 2- ورع 3- زهد 4- فقر 5- صبر 6- رضا 7- توکل.
و ده "حال" از این قرار:
1- مراقبه 2- قرب 3- محبت 4- خوف 5- رجا 6- شوق 7- انس 8- اطمینان 9- مشاهده 10- یقین (اللمع ص 42)- اما صوفیان قرون بعد بر این تعداد افزوده اند از جمله ابوعبدالله انصاری به ده وادی معتقد است (شرح منازل السائرین ص 198)- بیان این وادیها و اختلافات صوفیه از حوصله این شرح که بنایش بر اختصار است خارج است
عطار در مصیبت نامه پنج وادی تصور کرده است و در منطق الطیر هفت وادی. از این قرار :
1- طلب 2- عشق 3- معرفت 4- استغنا 5- توحید 6- حیرت 7- فقر و فنا و برای هر یک شرحی بسیار شیوا و دل انگیز آورده است.
طلب
: در لغت بمعنی جستن است (المصادر) و در اصطلاح صوفیان "طالب" سالکی است که از شهوت طبیعی و لذات نفسانی عبور نماید و پرده پندار از روی حقیقت براندازد و از کثرت به وحدت رود تا انسان کاملی گردد (لطایف) ? آنرا گویند که شب و روز به یاد خدایتعالی باشد در هر حالی (کشف المحجوب)- در حقیقت ?طلب? اولین قدم در تصوف است و آن حالتی است که در دل سالک پیدا می شود تا او را به جستجوی معرفت و تفحص در کار حقیقت و امیدارد. ?طالب? صاحب این حالتست و مطلوب هدف و غایت و مقصود سالک است.
عشق
: بزرگترین و سهمناک ترین وادی است که صوفی در آن قدم می گذارد. معیار سنجش و مهمترین رکن طریقت است. عشق در تصوف مقابل عقل در فلسفه است به همین مناسبت تعریف کاملی از آن نمی توان کرد چنانکه مولانا گوید:
عقل در شرحش چو خر در گل بخفت شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت
صوفیان در توصیف آن داد معنی داده اند و نقل گفتار آنان در اینجا میسر نیست، فقط به نکته ای از آن اشاره می شود و برای توجه به کیفیت آن می توان به مراجعی که در ذیل می آید مراجعه نمود. سهروردی گوید: ?عشق را از عشقه گرفته اند و عشقه آن گیاهیست که در باغ پدید آید. در بن درخت. اول، بیخ در زمینی سخت کند، پس سر برآورد و خود را در درخت می پیچد و همچنان می رود تا جمله درخت را فرا گیرد و چنانش در شکنجه کند که نم در میان رگ درخت نماند و هر غذا که بواسطه آب و هوا بدرخت می رسد بتاراج می برد تا آنگاه که درخت خشک شود.
همچنان در عالم انسانیت که خلاصه موجوداتست، درختیست منتصف القامه که آن بحبة- القلب پیوسته است وحبةالقلب در زمین ملکوت روید... و چون این شجره طیبه بالیدن آغاز کند و نزدیک کمال رسد عشق از گوشه ای سر بردارد و خود را در او پیچید تا بجایی برسد که هیچ نم بشریت در او نگذارد و چندانکه پیچ عشق بر تن شجره زیادتر می شود آن شجره منتصف القامه زردتر و ضعیف تر می شود تا بیکبارگی علاقه منقطع گردد. پس آن شجره روان مطلق گردد و شایسته آن شود که در باغ الهی جای گیرد.? (رسالة فی حقیقة العشق ص 13) ?محبت چون بغایت رسد آنرا عشق خوانند و کویند که "العشق محبة مفرطه" و عشق خاص تر از محبت است زیرا که همه عشق محبت باشد اما همه محبت عشق نباشد و محبت خاص تر از معرفت است زیرا که همه محبتی معرفت است. اما همه معرفتی محبت نباشد...
پس اول پایه معرفت است و دوم پایه محبت و سیم پایه عشق. و بعالم عشق که بالای همه
است نتوان رسید تا از معرفت و محبت دو پایه نر دبان نسازد? البته  اين نظر عطار است
مولوي و ديگران هم سامانه خود را دارند براي رسيدن به عشق حقيقي ؛ بايد معرفت داشت و دوستي را فهميد